Artur Jabłoński

Abstrakt

Artykuł ten jest próbą zastanowienia się, czy perspektywa badań postkolonialnych, może mieć zastosowanie w rozważaniach na temat literatury kaszubskiej. Stosując postkolonialne procedury badawcze, obieram wariant definicji badań postkolonialnych rozszerzonej na wszelkie relacje między kolonizatorami a kolonizowanymi, do których zaliczam wszystkie grupy etniczne, pozbawione kulturowej samodzielności, poddane opresji instytucjonalnej oraz marginalizowane.

Przez ostatnie dwa stulecia procesy asymilacji i akulturacji w Kraju Kaszubów siłą rzeczy były bardzo rozległe. Mechanizmom tym towarzyszyło poczucie gorszości, czy też niższości wśród samych Kaszubów. Tego kompleksu kolonialnego nie wyzbyliśmy się w większości do dziś. To ostatnie stwierdzenie, może się jawić jako politycznie niepoprawne. Wydaje się, że III Rzeczypospolita stwarza Kaszubom najlepsze z dotychczasowych warunków do zachowaniu i rozwoju własnej tożsamości. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym przyjęta 6 stycznia 2005 roku nadała Kaszubom status „społeczności posługującej się językiem regionalnym” i przyznała nam szereg praw.

Jednakże już sam fakt, że to prawna i polityczna instytucja państwa określa jaki jest jego stosunek do zamieszkujących je mniejszości narodowych i etnicznych, do ich wyznań i języków oraz do wszystkich innych zjawisk kulturowych, dobitnie pokazuje, iż Kaszëbskô  (Kraj Kaszubów) wciąż pozostaje w zależności od swoich kolonizatorów, co znajduje odbicie także we współczesnej literaturze kaszubskiej.

Terminologia postkolonialnej metody badań literackich daje szanse dostrzec i nazwać to, co w literaturach mniejszości etnicznych, czy narodowych było dotychczas zniekształcane lub zupełnie pomijane.   

 

1.   Wprowadzenie

Co oznacza słowo Kaszëbskô? W Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. Bernard Sychta podaje: Nazwa Kaszëbskô należy do tej samej formacji słowotwórczej, co nazwa Pòlskô.[1] Tej samej więc co: Czeskô, Japónskô, Anielskô, Serbskô. Czy to li tylko kontury na mapie, określenia geograficzne lub administracyjne? Nie. Przede wszystkim to symbole wolności, ojczyzny ideologiczne, programy polityczne, a wreszcie tworzący je ludzie i ich kultura. W tym przypadku – Kaszubi, z całym bogactwem własnego dziedzictwa kulturowego, jednym z elementów którego jest również literatura.

Dyskusja na temat tego, czym jest literatura kaszubska i poprzez jakie kryterium powinno się ją definiować, trwa co najmniej od lat czterdziestych dwudziestego stulecia. Można przyjąć, iż rozpoczął ją w 1946 roku Jan Rompsczi, na I Kongresie Kaszubskim w Wejherowie. W referacie „O literaturze kaszubskiej”, zaproponował by określać tym mianem wszystko, co ma w sobie kaszëbską dëjã (kaszubską ideę). Jerzy Samp, wypowiadając się w tej kwestii w wydanej w 2000 roku pracy Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów zwrócił uwagę, że termin literatura kaszubska pojawia się często w kilku znaczeniach:

W sensie węższym zwykło się go odnosić do twórczości literackiej Kaszubów, przy czym w grę wchodzą utwory pisane po kaszubsku. Kryterium etniczno-językowe uznawane jest przez niektórych współczesnych badaczy i krytyków jako nazbyt zawężające, istnieje bowiem również stosunkowo bogata twórczość literacka Kaszubów piszących wyłącznie, lub niemal wyłącznie w języku polskim.[2]

Większość współczesnych badaczy literatury kaszubskiej definiują ją jednak poprzez kryterium języka.[3] Idąc tym śladem, także i ja kieruję się ku twórczości w oryginale i w całości napisanej w języku kaszubskim.

Literatura tworzona w ojczystym języku pomorskich autochtonów, to narzędzie świadomie i celowo wykorzystywane w procesie porozumiewania się na przestrzeni minionych 170 lat.[4] Przy czym pierwsze próby własnego piśmiennictwa Kaszubów datują się na drugą połowę XVI wieku.[5] Jednak alfabet,  ortografię i językowe normy gramatyczne stworzył dla kaszubszczyzny Florian Ceynowa, co miało miejsce w połowie XIX stulecia. Kaszubska twórczość literacka sięga do własnego rezerwuaru mitów i wyobrażeń, które definiują Kaszëbskô w sposób, który pozwala wpisać kaszubski dyskurs w inne, europejskie narracje.[6]

Nie odrzucając całego różnorodnego dziedzictwa Kaszëbsczi zakorzenionego głęboko w historii Pomorza, trzeba zauważyć, że najważniejsze dla dyskursu postkolonialnego były procesy trwające w XIX stuleciu, czyli w czasie – jak zauważa historyk Cezary Obracht-Prondzyński – gdy kształtował się tu nowoczesny system kapitalistyczny, przynoszący wraz z modernizacją zmianę stosunków ekonomicznych, społecznych, etnicznych i kulturowych.[7] Kaszuby podlegały wówczas administracji państwa Pruskiego, a potem Rzeszy Niemieckiej. Dominował żywioł Niemiecki, a rola państwa była dominująca na wszystkich obszarach życia społeczno-gospodarczego. Cytując za D. Kalinowskim:

Kaszubi byli dla państwa pruskiego już tylko zapleczem gospodarczym, swoistą kolonią rolniczą, bez zorganizowanych ośrodków skutecznego intelektualnego oporu. W odniesieniu do Kaszubów wewnętrzna polityka pruska, która jednoczyła państwo pod berłem króla/cesarza i religijności protestanckiej, dążyła do niwelowania wszelkiej kulturowej albo językowej odmienności (Kulturkampf).[8]

Taka sytuacja miała miejsce do 1920 roku, a na niektórych obszarach kaszubskich (powiaty bytowski, lęborski, słupski i miastecki) nawet do 1945 roku. W kolejnym, XX już wieku, Kaszëbskô znalazła się w administrowaniu państwa polskiego, przy dominacji żywiołu polskiego, co trwa po dzień dzisiejszy. Świadomość odrębności kulturowej Kaszubów, była rozbudzona w połowie XIX w. za sprawą Floriana Ceynowy. Dwudziestolecie międzywojenne tymczasem przyniosło za sobą procesy polonizacyjne, które między innymi objawiały się w obsadzaniu urzędnikami polskimi stanowisk w administracji ówczesnego województwa pomorskiego. Kaszubi w latach 20. i 30. XX stulecia musieli walczyć o swą tożsamość narodową, ponieważ państwo polskie dbało przede wszystkim o jak najszybsze scalenie Pomorza z pozostałymi ziemiami przyznanymi Polsce po zakończeniu I wojny światowej.[9] Przybycie polskich urzędników i napływ innych migrantów z Polski, sprowadzenie Kaszubów do rangi obywateli drugiej kategorii, wynarodawianie ich nazwane repolonizacją Pomorzan, szykanowanie przy podziale ziemi w okresie reformy rolnej, a także w dostępie do miejsc pracy w budującej się Gdyni, oskarżenia o separatyzm, to najczęściej podnoszone przez rodzimą inteligencję pomorską przejawy dyskryminacji w latach międzywojennych.

 

2. Metodologia

Perspektywa badań postkolonialnych, jaką chcę zastosować w rozważaniach na temat Kaszëbsczi, to oczywiście: ogólne określenie insurekcyjnej wiedzy należącej do grup podrzędnych i pozbawionych wszystkiego, która wyraża dążenia do zmiany warunków i systemów wartości, w których wszyscy żyjemy, jak to ujął Robert J.C. Young w książce Postkolonializm.[10] Za Danielem Kalinowskim, który jako pierwszy zastosował postkolonialne procedury badawcze w odniesieniu do literatury kaszubskiej[11], proponuję wariant rozszerzonej definicji badań postkolonialnych, którą sformułował Michał Paweł Markowski w haśle Postkolonializm w pracy  Teorie literatury XX wieku. Podręcznik:

Pojęcie dyskursywnej dominacji zostało rozszerzone na wszelkie relacje między kolonizatorami a kolonizowanymi, w związku z czym do tej drugiej grupy zaczęto zaliczać wszystkie grupy płciowe i etniczne, pozbawione kulturowej samodzielności, zmarginalizowane i poddane instytucjonalnej opresji. Jako że rozmaite kulturowe mniejszości zaczęły tworzyć formy oporu wobec agresywnej dominacji politycznej, płciowej i rasowej, postkolonializm oznacza także niezgodę na bierność wobec kulturowej przemocy, symbolizowanej przez nieistniejące już imperia.[12]

Przez ostatnie dwa stulecia procesy asymilacji i akulturacji w Kaszëbsczi siłą rzeczy były bardzo rozległe. Towarzyszyło im poczucie gorszości, czy też niższości wśród samych Kaszubów.[13] Ci, którzy znajdą się w takiej sytuacji – pisze R.J.C. Young analizując doświadczenia Frantza Fanona opisane przez niego w książce Czarna skóra, białe maski – zaczynają internalizować obraz samych siebie, postrzegając siebie jako odmiennych…[14] Wbrew pozorom, niewiele zmieniło się w tej przestrzeni w ostatnich 25 latach po demokratycznym przełomie 1989 r.

To stwierdzenie, może się jawić jako „politycznie niepoprawne”, może nawet „nienaukowe”. III Rzeczypospolita, na pozór, stwarza Kaszubom najlepsze z możliwych warunków do zachowaniu i rozwoju własnej tożsamości, co gwarantuje Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym przyjęta 6 stycznia 2005 roku.[15] Jednak już sam fakt, że to prawna i polityczna instytucja państwa  określa jaki jest jego stosunek do zamieszkujących je mniejszości narodowych i etnicznych, do ich wyznań i języków oraz „do większości tych zjawisk” – jak to określa profesor Walter Żelazny z Poznania: które można nazwać w najszerszym tego słowa znaczeniu kulturowymi[16], dobitnie pokazuje, iż Kaszëbskô wciąż pozostaje w zależności od swoich kolonizatorów, co oczywiście nadal wpływa na postawy Kaszubów.

To prawda, że po roku 1989 Polska weszła na drogę przestrzegania standardów ochrony praw człowieka i praw osób należących do mniejszości[17], że równość wobec prawa gwarantuje obywatelom Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, a sprawiedliwość społeczną i ekonomiczną zapewniają instytucje państwa. Tylko, że temu państwu, jak każdemu innemu, zależy na integracji obywateli, a więc także na: likwidacji w szerokim tego słowa znaczeniu problemów etnicznych.[18]

Paradoks polega na tym, że integracja leży u podłoża polityki państwa i jest jednocześnie postulowana przez tak zwaną „większość” jego obywateli.[19] Przez mniejszości integracja postrzegana jest jako asymilacja.[20] Liczba Ukraińców, Białorusinów, czy Niemców w Polsce zmniejsza się w statystykach, co następuje w wyniku konwersji, zjawisku mniej lub bardziej świadomej zmiany dotychczasowej identyfikacji. Przez stulecia, w taki sam sposób, ubywało na całym Pomorzu Kaszubów.  

Zastosowanie dyskursu postkolonialnego w badaniach nad literaturą kaszubską stwarza badaczowi duże możliwości. Trzeba jednak stale mieć na uwadze realną sytuację mniejszości kaszubskiej, w której dostrzec można wyraźny podział na „liberałów” i „konserwatystów”. W rozumieniu Roberta J.C. Younga: Pierwsi akceptują asymilację, podczas gdy drudzy pragną podtrzymać niezakłóconą kulturową tożsamość.(…) Nader często ludzie pragną obydwu rzeczy na raz. Nerwową kondycję postkolonialnych pragnień prześladuje niemożliwa do opanowania ambiwalencja.[21] Jak pisze Ania Loomba: Jedną z najbardziej uderzających sprzeczności kolonializmu jest to, że musi on <cywilizować> swoich <innych> i jednocześnie utwierdzać ich w ich odwiecznej <inności>.[22]  Wytwarza więc tożsamości hybrydowe, charakteryzujące się „byciem pomiędzy”.[23] Franz Fanon nazywa to zjawisko rozszczepioną egzystencją, oznaczającą podjęcie próby życia jakie dwie różne, niekompatybilne osoby jednocześnie.[24]

Można by się więc zastanawiać, czy na przykład nie była to cecha charakteryzująca Młodokaszubów, którzy na początku XX stulecia wystąpili z hasłem: Co kaszubskie, to polskie.[25] I czy w ich przypadku owa hybrydowość nie przybrała przypadkiem postaci świadomej strategii antykolonialnej?[26] Mogłoby się to stać przedmiotem osobnych badań, którymi objąć należałoby także kontynuatorów Młodokaszubów na polu literatury kaszubskiej, współczesnych nam: Jana Zbrzycę (Stanisław Pestka, żył w latach 1929-2015) oraz Stanisława Janke, a także innych pisarzy związanych ze środowiskiem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego.

Kaszubskimi „liberałami” nazwalibyśmy wówczas twórców takich jak: Hieronim Jarosz Derdowski, publikujący u schyłku XIX stulecia, środowisko związane z czasopismem „Klëka”, ukazującym się w Wejherowie w latach 1937-1939, ks. Bernard Sychta, twórca licznych dramatów kaszubskich. Do „konserwatystów” należałoby zaliczyć w takim przypadku: Floriana Ceynowę, ojca kaszubskiego odrodzenia narodowego, grupę poetycko-ideową „Zrzeszińców”, wydającą w latach1933-1939 gazetę zatytułowaną „Zrzesz Kaszëbskô”, pisarzy ze środowiska „Òdrody” oraz młodych literatów skupionych wokół periodyku „Zymk”, czy też Jana Drzeżdżona.

 

3. Postkolonialna powieść Jana Drzeżdżona  

Przełom lat 80. i 90. był czasem, który przyniosły Kaszubom bezcenne zdobycze. Kaszubskie programy w publicznych radiu i telewizji, własna prasa oraz wprowadzenie nauczania języka kaszubskiego w szkołach, okazały się nieocenionymi działaniami, które pozwoliły rozszerzyć nasz własny tożsamościowy dyskurs trwający po dziś dzień.

W rodzimej literaturze prawdziwy początek takiemu dyskursowi, zmierzającemu do samookreślenia się skolonizowanego po 1989 r., dał Jan Drzeżdżon powieścią Twarz Smętka wydaną w roku 1993. Zmarły kilka miesięcy wcześniej pisarz, wykorzystuje myślenie symboliczne i magiczne zajmujące ważne miejsce w kulturach pierwotnych, by pokazać, że to właśnie tożsamość etniczna zapewnia bezpieczeństwo w ramach swojego systemu.[27] Powieścią tą pisarz dokonał też przełomu we własnym umyśle. Uwolnił się od kolonialnego kompleksu, który tak wyraźny był w jego pracach naukowych traktujących o literaturze kaszubskiej.[28]

Twarz smętka to opowieść o zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeniach determinujących życie narodów, czy też „grup etnicznych”, jak nazywa je sam J. Drzeżdżon w eseju O etniczności. Ten właśnie tekst jest, moim zdaniem, kluczem do odczytania ostatniej, a zarazem jedynej powieści Drzeżdżona napisanej w języku kaszubskim.[29] Drzeżdżon pisał:

Członek grupy etnicznej czuje swoje pradawne dziedzictwo wywodzące się od totemów. Zostało ono w pewnych symbolach przekazane przez język, obyczaje i najpewniej ukryte w głębokich warstwach duchowych tego ludu (…) Można powiedzieć, że wiek dwudziesty przyniósł śmierć idei narodowych [narodów państwowych – AJ], ponieważ narody zniszczył od wewnątrz imperializm. Zatem na to miejsce wejdą ze swoją mitologią związki etniczne, które najpewniej okażą się niezwykle kulturotwórcze…[30]

W powieści J. Drzeżdżona Czerwoni i Czarni kolonizatorzy realizują swoje imperialne cele na szkodę Pustkowych, reprezentantów najbardziej pierwotne struktury mieszkańców globu. Pustkowi dali sobie narzucić i przyjęli już w większości kolonialne poczucie bycia kimś gorszym. Sprawił to Smãtk, zły duch, który jest w nich i wësusô dëszã z czlowieka.[31] Jednocześnie to w ich etniczności, tym dziedzictwie przekazanym w języku i obyczajach, tkwi niewyobrażalna siła, która wyda na świat chłopca, podobnego do Pustkowych, choć innego, który posiądzie biały kamień, mityczne źródło mocy. Po wrzuceniu go do ogniska, symbolu oczyszczenia, ale i wspólnoty, stanie się cud. Zdżinie z lëdzy calô szarosc, a jich piesniô òbińdze calëchny swiat wkól.[32]

Wizja Jana Drzeżdżona o chłopcu, który miôl niebò w òczach, wyrażała przecież także pozaliterackie pragnienia tego autora, przedstawione chociażby w tekście przygotowanym na odsłonięcie pomnika szlachcica Nitki-Głódkowskiego, bohatera opowiadań Alojzego Budzisza, w Głodnicy, w 1992 roku.[33] Stwòrzëc mòcą slowa, swòji rodny mòwë – mówił J. Drzeżdżon – tak mądri òbrôz tegò swiata to znaczi, że w ni je zôrno prôwdë, tak jak w kòżdi jiny mòwie. To zôrno prôwdë pòdnioslë terô mlodi ë dobrze bë bëlo, żebë nie bëlë tak òsamãtóny przez Smãtka, jak jich starkòwie.[34]

 

4. Wnioski    

Teoria postkolonialna może jak najbardziej znajdywać uzasadnienie w badaniach nad literaturą kaszubską. Nasz zróżnicowana identyfikacja narodowościowa, czy etniczna, wpisuje się w „klasyczne” postawy „liberałów”, „konserwatystów” oraz tożsamość hybrydową.

Jeaa-Paul Sartr w książce Rozważania o kwestii żydowskiej, napisał: Pozwolili się [Żydzi] zatruć przez wyobrażenie, jakie o nich mają inni, i żyją w strachu, aby ich czyny nie upodobniły się przypadkiem do tego wyobrażenia. Tak, że moglibyśmy powiedzieć (…), że ich postępowanie jest stale podwójnie determinowane od wewnątrz.[35] Dla kaszubskiej samoświadomości najważniejszymi punktami odniesienia były i są:  język, własna kultura i kraj zamieszkania. Kolonizacja, dawna niemiecka i polska sprawiają, że Kaszubi również identyfikują się w kategoriach przypisywanych nam przez innych. Najczęściej też nie my sami dokonujemy opisu rzeczywistości, w której żyjemy.

Niektóre środowiska uczonych, z różnych ośrodków naukowych w Polsce, próbują ujęcie badań postkolonialnych zastąpić perspektywą dyskursu postzależnościowego.[36] Jednak, na przykład prof. Olena Duć-Fajfer, nie widzi takiej potrzeby. W jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z badaniem zależności pomiędzy kulturą silniejszą – dominującą i kulturą słabszą – zdominowaną.[37] Ponadpolityczna obiektywność więc nie istnieje. Już Edward Said w Orientalizmie udowadnia, że nauka nie jest w swej istocie apolityczna.[38]

W  trwającej 170 lat historii literatury kaszubskiej jej funkcja tożsamościowa pojawia się w niej z rozmysłem. Odnalezienie własnego „ja”, samoidentyfikacja, zawsze stanowiły i stanowią niemałe wyzwanie. Literatura kaszubska tak w przeszłości, jak i teraz chce pomóc człowiekowi odnaleźć jego miejsce w świecie. Dzieje się to w obliczu zewnętrznych i wewnętrznych zagrożeń własnej tożsamości. Te pierwsze związane są przede wszystkim ze zmianą tradycyjnych związków człowieka z jego miejscem na ziemi – zamieszkiwanym terytorium.[39]  Zagrożenia wewnętrzne zaś wynikają dziś przede wszystkim z jednostkowych interpretacji procesów przeobrażeniowych, które determinują człowieka do działań wynikających z jego własnych potrzeb.[40]

 

 

Bibliografia:

 

Drzeżdżon J., Piętno Smętka. Z problemów literatury regionalnej lat 1920-1939, Gdańsk 1973

Drzeżdżon J., Współczesna literatura kaszubska, Warszawa 1986

Drzeżdżon J., Twarz smętka, Gdańsk 1993

Drzeżdżon J., O znaczeniu literatury Alojzego Budzisza. Pomnik Nitki-Głódkowskiego w głodnicy znakiem, iż nie został unicestwiony duch ludu kaszubskiego. W: Twarze Drzeżdżona, pod red.: R. Mistarz, Gdańsk 2007

Drzeżdżon J., O etniczności. W: Twarze Drzeżdżona, pod red.: R. Mistarz, Gdańsk 2007

Jabłoński A., Kaszubi. Wspólnota narodowa, Gdynia 2013

Jablońsczi A., Swiat pòdlug Jana Drzéżdżóna. W: Światy możliwe Jana Drzeżdżona, praca monograficzna pod red. D. Kalinowskiego, Bolszewo 2013

Język kaszubski, pod red. Jerzego Tredera, Gdańsk 2002

Kalinowski D., Kaszuby a badania postkolonialne. W: Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektyw, red. M. Mikołajczak, E. Rybicka, Universitas, Kraków 2012

Kalinowski D., Literatura kaszubska perspektywie postkolonialnej. Cassus twórczości Floriana Ceynowy. W: Zeszyty Łużyckie, tom 46, Warszawa 2012

Kaszubi. Monografia socjologiczna, pod red.: M. Latoszka, Rzeszów 1990

Kuik-Kalinowska A,, Kalinowski D., Od smętka do stolema. Wokół literatury Kaszub, Gdańsk-Słupsk 2009

Kuik-Kalinowska, A. , Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub, Gdańsk-Słupsk 2011

Kultura po przejściach, osoby z przeszłością. Polski dyskurs postzależnościowy – konteksty i perspektywy badawcze, red.: R. Nycz, tom 1, Warszawa 2011

Kutta J., Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920-1939, Bydgoszcz 2003

Loomba A., Kolonializm/Postkolonializm, Poznań 2011

Majkowski A., Żëcé ë przigòdë Remùsa, Gdańsk 1997

Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982

Obracht-Prondzyński C., Kaszuby w minionych dwóch stuleciach:miejsca wspólne, losy różne, podzielona pamięć. W: Wojana na Kaszubach, opracowanie Roland Borchers, Katarzyna Madoń-Mitzner, Gdańsk 2014

Said E.W., Orientalizm, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Poznań 2005

Sartre J-P., Rozważania o kwestii żydowskiej, tł. J. Lisowski, Warszawa 1957

Sychta B., Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. II, Wrocław 1968

Young R.J.C., Postkolonializm, Kraków 2012

Żelazny W., Etniczność. Ład-konflikt-sprawiedliwość, Poznań 2006