Wejherowo 13.01.2012

Każde współczesne państwo demokratyczne dąży do integracji obywateli, poprzez tworzenie im coraz lepszych warunków życia. W przypadku obywateli należących do mniejszości paradoks polega na tym, że tak pożądana w polityce państwa integracja, jest najkrótszą drogą do asymilacji.

Liczba Ukraińców, Białorusinów, Kaszubów, Niemców, czy innych zmniejsza się w statystykach. Jest to wynik konwersji, to znaczy mniej lub bardziej świadomej zmiany dotychczasowej identyfikacji.¹ W przypadku Kaszubów proces konwersji możemy obserwować także w naszej historii. Gdzie podziali się Kaszubi zachodniopomorscy? Przesunęli się na wschód? Nie, oni po prostu ulegli asymilacji z ludnością niemiecką.
Uzasadniona jest więc teza, że głównym zagrożeniem dla Kaszubów stał się proces niewymuszonego wynaradawiania się członków tej wspólnoty w demokratycznym państwie, którego władzę w pełni akceptują i przyjmują.

Dla zachowania, ochrony i rozwoju narodowej tożsamości w wieloetnicznej Europie, co uważam za „być albo nie być” Kaszubów, niezbędna jest relatywnie spójna wiedza o świecie, procesach w nim zachodzących, w tym także o nas samych. Nasze „MY” – to jest poczucie wspólnoty – musimy kształtować świadomie. To nie może być tylko bezrefleksyjna „praktyka kulturowa” objawiająca się poprzez tańce, śpiewy, recytacje, udział w zjazdach, czy świąteczną obrzędowość.

Istotna dla tego świadomego kształtowania poczucia wspólnoty narodowej jest znajomość chroniącego nas prawa i źródeł tego prawa. Przyjmując jako kryterium terytorialny zakres udzielanej ochrony, można wyróżnić jej trzy formy: prawo wewnętrzne, porozumienia dwustronne i porozumienia wielostronne.²

To państwo, jako instytucja prawna i polityczna zarazem, określa jaki jest jego stosunek do zamieszkujących je mniejszości narodowych i etnicznych, do ich wyznań i języków oraz odrębności kulturowej.³ Innymi słowy państwo decyduje jaki zakres ochrony przyznaje zamieszkującym je mniejszościom. Równość wobec prawa w Polsce gwarantuje obywatelom Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona 2 kwietnia 1997 r. W rozdziale drugim zatytułowanym „Prawa i Wolności obywatelskie” znajduje się art. 35, który brzmi:

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.

 

2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.⁴

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na sformułowanie „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom należącym do mniejszości … wolność … oraz rozwoju własnej kultury”. Podmiotem praw uczyniono osoby fizyczne, co świadczy o oparciu systemu ochrony mniejszości na szeroko rozumianych prawach człowieka, które mają charakter niezbywalny i nie mogą być ograniczane.⁵ W tym kontekście równie ważny dla nas jest artykuł 32 Konstytucji, który brzmi:

1.  Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
   
   Regulacje Konstytucji rozwijają ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia. Przyjęcie przez Polskę w 2005 roku „Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym” było krokiem milowym w walce o zachowanie i rozwój tożsamości wielu wspólnot, w tym także – takie jest moje zdanie – Kaszubów. Nie rozwiązało jednak wszystkich istniejących problemów. Przecież obok „starych” mniejszości narodowych, pojawiają się „nowe” – Ślązacy.Warto też zauważyć, że stworzenie odrębnej kategorii „społeczności posługującej się językiem regionalnym” było formą kompromisu koniecznego na etapie przyjmowania ustawy przez parlament. Kaszubi muszą jednak nadal domagać się uznania ich statusu mniejszości etnicznej, bo chociaż obecne regulacje prawne zrównują nas w większości praw z mniejszościami narodowymi i etnicznymi w Polsce, to jednak nadal utrzymują status grupy regionalnej , co nie daje prawa do ochrony szeroko rozumianej tożsamości kulturowej, a to w istotny sposób ogranicza rozwój wspólnoty etnicznej. Konstytucja nie wyszczególnia przecież prawa do ochrony tożsamości „grup regionalnych”, czy też „społeczności posługujących się językiem regionalnym”. Najwyższy akt prawa w Polsce „zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”.

 

Na budowanie systemu ochrony mniejszości w Polsce duży wpływ miały normy ustanowione przez społeczność międzynarodową w ramach ONZ, czy OBWE (Organizacja bezpieczeństwa i współpracy w Europie). Przełomowym dokumentem z zakresie ochrony praw mniejszości narodowych w Europie była przyjęta w 1995 r. przez Radę Europy „Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych”.⁶

W Polsce, po ratyfikacji, obowiązuje ona od 10 listopada 2000 r. , ale postanowienia tego dokumentu mogą być wprowadzone do krajowego systemu prawnego wyłącznie za pomocą ustaw. Dokument ten stwarza „ramy”, które państwo-strona umowy wypełnia poprzez działania legislacyjne i praktyki funkcjonowania administracji.

„Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych” nie zawiera definicji wspólnot podlegających ochronie pozostawiając państwom ratyfikującym pełną swobodę w kwestii ich określenia. I tu znowu rodzi się pytanie o status Kaszubów w świetle prawa europejskiego. Moim zdaniem jest on najoględniej mówiąc niesprecyzowany lub inaczej niedookreślony. Tezę tę przyjmuję na podstawie raportów o prawach i środkach podjętych w celu wprowadzenia w życia zobowiązań „Konwencji ramowej”, jakie państwo polskie jest zobowiązane składać co dwa lata Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy.

 

W pierwszym z nich z 2002 r. po wyszczególnieniu 13 mniejszości narodowych i etnicznych napisano: „Ponadto tereny województwa pomorskiego zamieszkują Kaszubi – grupa etniczna, kultywująca tradycje regionalne oraz używająca języka   różniącego się od języka polskiego. Liczebność tej grupy szacuje się na około 350-500 tysięcy osób.   Postanowienia Konwencji są realizowane wobec tej grupy w zakresie praw_językowych.”⁷

W II Raporcie z 2007 r., Kaszubi są określani w dwojaki sposób: raz jako „osoby posługujące się w kontaktach domowych językiem regionalnym”, dwa – jako „społeczność posługująca się językiem regionalnym”.⁸

Wspólnot etnicznych, ani też osób je tworzących nie chroni „Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych” – ważny z punktu widzenia ochrony języka kaszubskiego akt prawa europejskiego ratyfikowany przez Polskę w 2009 r. Odnosi się on li tylko do języków, bowiem część państw europejskich (Francja, Grecja) nie uznaje innych praw swoich mniejszości poza językowymi właśnie.

 

W grudniu 2011 r. ukazał się Raport Komitetu Ekspertów ds. Karty oraz Zalecenia Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie stosowania Karty przez Polskę. Zapisano w nim wyraźnie: „Polskie ustawodawstwo nie uznaje Kaszubów   za mniejszość etniczną, ale język kaszubski jest uznawany za język regionalny.”⁹

 

Warto przyjrzeć się jak, według ekspertów realizowane są prawa językowe Kaszubów. Oto na przykład kilka zdań na temat edukacji:

1. „W świetle obowiązku, do którego Polska przystąpiła, Komitet Ekspertów uznaje     to zobowiązanie (do nauczania przedszkolnego) za niespełnione. Zwraca się do polskich władz o udostępnienie nauczania przedszkolnego w języku kaszubskim.”
2. „Nie ma szkół podstawowych, w których kaszubski jest używany jako język nauczania. Kaszubski jest obecny jedynie jako przedmiot (trzy godziny tygodniowo). Jednak Komitet Ekspertów podkreśla, że obecne zobowiązanie wymaga, aby udostępnić szkolnictwo podstawowe w języku regionalnym lub mniejszościowym. Pociąga to za sobą udostępnienie kształcenia, zasadniczo z regionalnym lub mniejszościowym językiem jako językiem nauczania. Nauczanie języka kaszubskiego tylko jako przedmiotu nie jest wystarczające.”
3. „W   praktyce   nie ma   szkół średnich,     w   których   kaszubski     jest używany   jako   język nauczania. Kaszubski jest obecny jedynie jako przedmiot (trzy godziny tygodniowo). Jednak Komitet Ekspertów podkreśla, że obecne zobowiązanie wymaga, aby udostępnić szkolnictwo średnie w języku regionalnym lub mniejszościowym.”
4. „Komitet Ekspertów zwraca się do polskich władz o udostępnienie nauczania w kaszubskim na poziomie przedszkolnym, podstawowym i średnim oraz o zapewnienie ciągłości kształcenia od poziomu przedszkolnego do średniego na terytorium, na którym język kaszubski jest używany.”

 

Media:

1. „Polska   zobowiązała   się do   zachęcania   lub   ułatwienia   utworzenia   przynajmniej   jednej   stacji radiowej i jednego kanału telewizyjnego w języku regionalnych lub mniejszościowym. Aby zrealizować powyższe zobowiązanie, niezbędne są pozytywne działania (w tym dofinansowanie, jeżeli zaistnieje taka potrzeba) ze strony władz w celu zachęcania lub ułatwienia utworzenia przynajmniej jednej stacji radiowej i jednego kanału telewizyjnego. Komitet   Ekspertów   zauważa   jednak, że   aktualna   oferta uwzględniająca         programy wyłącznie w języku kaszubskim jest niewystarczająca do wypełnienia wspomnianego   zobowiązania   oraz że   nie   odzwierciedla   ona sytuacji   języka   kaszubskiego. Komitet Ekspertów podkreśla istotną rolę mediów elektronicznych, a zwłaszcza telewizji w promowaniu języków regionalnych lub mniejszościowych w dzisiejszym społeczeństwie oraz w kształtowaniu ich statusu.”

.

2. „Komitet   Ekspertów   zachęca   polskie   organy   władzy   publicznej   do   zachęcania   lub   ułatwienia utworzenia przynajmniej jednej publicznej stacji   radiowej i jednego publicznego kanału telewizyjnego w języku kaszubskim         nadawanych na terytorium, na którym mówi się po kaszubsku.”

 

Kultura:

„Dotychczasowy system dotowania nie gwarantuje długoterminowego funkcjonowania organów zaangażowanych   w   promowanie   kultury   kaszubskiej.”

Życie społeczno-gospodarcze:

Państwo zobowiązało się do tego, że „w sektorach ekonomicznym i społecznym,     pozostających pod jego bezpośrednią kontrolą (sektor publiczny),     zorganizuje     działalność popierającą posługiwanie się językami regionalnymi lub mniejszościowymi.”

Eksperci: „Zobowiązanie to dotyczy zaś przedsiębiorstw państwowych takich jak

przedsiębiorstwa kolejowe, komunikacji miejskiej, energii elektrycznej,       wodociągowe, gazowe, oczyszczania, usług telekomunikacyjnych, wywozu odpadów komunalnych czy obiektów sportowych bądź rozrywkowych. Z dostępnych        informacji wynika, że nie zorganizowano żadnych działań popierających posługiwanie się językami regionalnymi lub mniejszościowymi w tym zakresie.

Komitet Ekspertów uznaje to zobowiązanie za niespełnione.”

Odsyłam do Raport Komitetu Ekspertów ds. Karty oraz Zaleceń Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie stosowania Karty przez Polskę, również i dlatego, że znajduje się tam wiele „czarnych dziur” w odniesieniu do realizacji polityki wobec języka kaszubskiego. Komisja nie była w stanie uzyskać stosownych informacji od polskich urzędników na wiele zadanych tematów. Dlaczego? Ma to związek ze statusem Kaszubów i ich traktowaniem w Rzeczpospolitej Polskiej. Musimy to zmienić. Musimy zostać ostatecznie zrównani w prawach z innymi mniejszościami narodowymi i etnicznymi w Polsce.

Kaszubi w pełni mieszczą się w ustawowej definicji mniejszości etnicznej, która różni się od narodowej tylko tym, że nie utożsamia się (według twórców tej definicji) z narodem zorganizowanym we własnym państwie. Jesteśmy zatem grupą obywateli polskich, spełniającą łącznie następujące warunki:

1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;

2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;
3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;

5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;

6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.¹⁰

Artur Jabłoński

Współprzewodniczący Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych

 

______________________________
¹ W. Żelazny, Etniczność. Ład – Konflikt – Sprawiedliwość, Poznań 2006
² G. Janusz, Ochrona praw mniejszości narodowych w Europie, Lublin 2011
³ W. Żelazny, Etniczność…
⁴ Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U.Nr 78, poz. 483
⁵ G. Janusz, Ochrona…
⁶ Ł. Grzędzicki, Mniejszości narodowe w Polsce w świetle regulacji Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. i wiążących Rzeczpospolitą umów międzynarodowych [w:] Warsztaty regionalne. Remusowa kara, Starbienino 2007
⁷ Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europu z realizacji przez Rzeczpo-spolitą Polską postanowień Konwencji ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2002
⁸ Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europu z realizacji przez Rzeczpo-spolitą Polską postanowień Konwencji ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2007
⁹ Raport Komitetu Ekspertów ds. Karty oraz Zalecenia Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie stosowania Karty przez Polskę, Strasburg 2011
¹⁰ Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r., Dz.U.Nr 17 – 1170, poz. 141.